Ở người, những điều kiện để nấm Candida gây bệnh là: người bệnh là trẻ sơ sinh, người già, phụ nữ có thai; những người thường xuyên tiếp xúc với nước như bán trái cây, bán cá, làm bếp trong nhà hàng; người mắc bệnh đái đường, suy dinh dưỡng, ung thư, bệnh máu ác tính, nhiễm HIV/AIDS, suy giảm miễn dịch và những người làm dụng thuốc kháng sinh phổ rộng kéo dài, thuốc corticoid, thuốc ức chế miễn dịch...
Trong số các nấm Candida, loài gây bệnh thường gặp nhất là Candida albicans. Candida có thể gây bệnh ở bất kì cơ quan và tổ chức nào của cơ thể nhưng phổ biến nhất là da và niêm mạc. Bệnh do Candida gây ra có thể cấp tính, bán cấp hoặc mãn tính.
1. Triệu chứng một số bệnh phổ biến do nấm Candida gây ra
Tưa lưỡi (thrush): thường gặp ở trẻ sơ sinh, người già và người suy giảm miễn dịch (HIV/AIDS, ung thư). Triệu trứng nổi bật là niêm mạc miệng viêm đỏ, khô, lưỡi bóng hoặc có gai, trên đó xuất hiện những điểm trắng, lớn dần và hợp với nhau thành những mảng trắng mềm, dễ bóc. Bệnh nhân có thể có cảm giác bỏng, khô miệng, mất cảm giác ngon miệng hoặc đau khi nuốt.
Viêm âm hộ, âm đạo: đây là bệnh gặp khá phổ biến ở nhữ giới, nhất là phụ nữ đã có gia đình. Biểu hiện bệnh thường thấy là ngứa, cảm giác bỏng rát âm hộ, âm đạo, giao hợp đau. Khám sinh dục thấy niêm mạc viêm đỏ, có mảng trắng, dịch tiết như sữa đông. Một số trường hợp có thể thấy tổn thương viêm ở vùng bẹn.
Hăm: đây là bệnh do candida ở da, vị trí bị bệnh thường ở các nếp kẽ như nách, háng, nếp gấp dưới vú, kẽ liên ngón, rốn… Triệu chứng biểu hiệ là da bị viêm thành mảng, xuất hiện ban dát đỏ rỉ nước vàng, ngứa với nhiều tổn thương vệ tinh xung quanh.
Viêm móng và quanh móng: thường gặp ở người tay luôn bị ẩm ướt, đặc biệt là ngâm trong dung dịch đường hoặc tiếp xúc flour, làm ướt móng và biểu bì. Triệu trứng của bệnh thường thấy là da quanh móng sưng đỏ, đau, thành gờ quanh móng, có khi chảy mủ. Móng dần dần trở nên đục, lồi lõm, biến dạng.
Viêm thực quản: bệnh thường kèm với nhiễm Candida ở miệng. Viêm thực quản do nấm Candida thường có biểu hiệu đau, bỏng cháy sau xương ức, nuốt đau, buồn nôn và nôn, nội soi thực quản thấy niêm mạc viêm đỏ và có các mảng trắng.
Ngoài ra, các nấm Candida có thể gây viêm bao qui đầu, viêm giác mạc, gây bệnh ở phổi, đường tiết niệu, gây nhiễm nấm ở máu...
2. Chẩn đoán
Đối với nhiễm nấm Candida ở da và niêm mạc, việc chẩn đoán chủ yếu dựa vào triệu chứng lâm sàng và xét nghiệm trực tiếp tìm tế bào nấm men và sợi nấm giả. Nuôi cấy nấm giúp chẩn đoán chính xác hơn nhưng thời gian phải mất 2-4 ngày. Sử dụng các test thương mại hoặc kỹ thuật sinh học phân tử, đặc biệt những trường hợp nhiễm nấm Candida ở dịch não tủy, máu... giúp cho việc chẩn đoán trở nên nhanh chóng và chính xác.
Bộ môn Ký sinh trùng – Học viện Quân y hiện đang nghiên cứu ứng dụng kỹ thuật sinh học phân tử để phát hiện nấm Candida và một số nấm gây bệnh nguy hiểm ở người. Hy vọng trong thời gian tới, kết quả nghiên cứu sẽ được đưa vào ứng dụng phục vụ người bệnh.
3. Điều trị
+ Nhiễm nấm Candida ở người có hệ miễn dịch bình thường:
- Bệnh ở miệng: với trẻ sơ sinh nhỏ tại chỗ nystatin huyền dịch (suspension) (100.000 đơn vị/ ml) 4 - 6 giờ/lần. Trẻ lớn, người trưởng thành: viên ngậm clotrimazole (10 mg x 5 lần /ngày) hoặc miconazole gel (5 - 10 ml) 6 giờ/lần.
- Viêm âm đạo: viên đạn hoặc kem azole có kết quả tốt, liều duy nhất fluconazole (150 mg) có kết quả tới 95% trường hợp.
- Viêm móng và viêm quanh móng: dùng kem nystatin hay azole tại chỗ.
+ Nhiễm nấm ở người suy giảm miễn dịch: sử dụng thuốc kháng nấm tại chỗ ít hiệu quả. Fluconazole uống (100 - 400 mg/ngày), amphotericin B (1.0 mg/ kg/ ngày) kết hợp 5 - flucytosine (150 mg/ kg/ ngày).
4. Phòng bệnh.
Do Candida gây bệnh khi có điều kiện thuận lợi nên phòng bệnh chủ yếu là ngăn ngừa những yếu tố thuận lợi cho nấm gây bệnh. Có thể phòng bằng nystatine, amphotericin B ở những người dùng kháng sinh, corticoid dài ngày. Cho trẻ sơ sinh uống 100.000 đơn vị mycostatin vào ngày thứ hai, ba sau sinh. Với người suy giảm miễn dịnh cần được dự phòng định kì bằng fluconazole.
Bs. Đỗ Ngọc Ánh – Bộ môn Ký sinh trùng - Học viện Quân y